Şeri naslar; İslam’da Şer-i ölçülerin varlığına delalet eder. Fiiller ve eşyalar bu ölçülere göre ölçülür. Onlar; hayır, şer, güzel, çirkin, helal ve haram ölçüleridir.

Hayır kelimesi, türenim ve mana yönünden müşterek bir lafızdır. O, ismi-tafdilden türetilmiştir. Aslı, kıyâsidir, şöyle gelir (ehyer) ef’al vezni gibi. Hayır kelimesinin önünde bulunan hemze, hazf edilmiştir. Buna şaz hazıf denir. Ayrıca fe’lun vezninde mastardır. Mana açısından hayır kelimesi, bir kaç anlama gelir. Allah-u Teâla’nın şu sözünde olduğu gibi:

“Ona bir hayır dokunduğunda da eli sıkıdır.” (Me’âric 21)

Allah-u Teâla, insana ölçülerin yanlışlığını beyan ederek, eşini kerih gören insana şöyle buyuruyor:

İslâm’a göre hayır ve şer; menfaât ve zarara göre ölçülmez. İnsan üzerinde ister cebren bir fiil vuku bulsun, isterse kendi ihtiyârî ile bir fiil işlesin, zarar ve menfaâte göre ölçülmez. Çünkü insan, gerek üzerinde vuku bulan, gerekse işlediği fiilin kendisine veya bir başkasına menfaat veya zarar vereceğini idrak edemez. Aynı şekilde işlediği fiil üzerine dünya ve ahirette ne terettüp (icap) edeceğini de bilmez. Zîra insan, fiilin hakiki neticesinden yoksundur. Konunun daha iyi anlaşılması açısından bir misal verelim:

Bir şahıs ticaret yapmak için yolculuğa çıkmak istediğinde, evinde uyur kalır da uçağını kaçırırsa, bunu kendisi için zarar olarak görür. Çünkü kâr yapacağı ticareti yapamadı. Ama uçağın kalkışından sonra düştüğünü, içerisindekilerin hepsinin öldüğünü duyduğu zaman, uçağı kaçırdığı için Allah’a şükreder ve bu olayın kendisi için hayırlı olduğunu anlar. İnsanın bir fiili, kendisine göre şer veya hayır olarak vasıflanması, sahih ve sabit bir niteleme değildir. Çünkü bu niteleme insandan sadır olmaktadır. İnsanlar ise, bulunduğu çevreden etkilenmelerinden dolayı, tenakuza ve ihtilafa düşerler. İnsan bir fiilin işlenmesinden önce, bu fiilin neticesini bilmekten acizdir. Hakiki anlamda bir fiilin hayır ve şer olarak vasıflanması insana bırakılmadığı gibi, fiilin kendisinden de alınmaz. Mesela öldürme bir fiildir. Eğer öldürme fiili savaşta Müslüman tarafından düşmana karşı yapılmışsa, Müslüman’a göre bu hayırlı bir fiildir. Velakin raiyeye (hükme) karşı olmuşsa şerdir. Dolayısıyla bir fiili hayır veya şer olarak vasıflandırmak ne insana ne de fiilin zatına bırakılır. Bir fiili hayır veya şer olarak vasıflandırmak fiil dışındaki bir faktörden gelmesi gerekir. Bu faktör, hayata bakış açısına dayalı olmalıdır. İnsanın hayata bakış açısı da inandığı akidedir. Bütün fikirler, nizâmlar ondan fışkırır. İslam, nizâmın kendisinden fışkırdığı aklî bir akidedir. İslam neyin hayır, neyin şer olduğuna dâir dakik bir ölçü koymuştur. Bir fiilde Allah’ın rızası varsa, yani Allah’ın emrettiklerine ittiba (bir müçtehidin içtihadını, delillerini inceleyerek benimseme) etmek, nehyettiklerinden kaçınmak, o fiilin hayır veya şer olduğunu gösterir. Allah’ın emirlerine muhalefet etmek, nehylerine tabi olmak, o fiilin şer olduğuna işarettir. Müslüman’a göre hayır, Allah’ın razı olduğu fiil, şer de Allah’ın öfkelendiği fiildir. Namaz kılmak, cihad etmek ve davayı taşımak hayırdır, çünkü bu fiillerle Allah’ın rızası talep edilir. Faiz almak ve vermek, zina yapmak, casusluk yapmak şerdir. Çünkü bu fiillerle Allah’ın öfkesi kazanılır. İnsan kendisine dokunan zarar veya menfaate göre dünya hayatında bir fiil işlememesi gerekir. Zîra bu dünya hayatı kısadır, öldükten sonra ahirete intikal edecektir. İnsan âhirette, bu dünya hayatında işlediği şer veya hayra göre cezalandırılacaktır.

Müslüman hayır fiilini, insana dünyevî menfaât sağladığı için değil, Allah-u Teâla’nın rızasına nail olmak için işler. Şer fiillerinden Allah-u Teâla razı olmadığı için kaçınır, yoksa insana dünyevî zarar verdiğinden dolayı değil. Müslüman olmak, iman etmek ve hadleri tatbik etmek hayırdır. Küfretmek, hıyânet etmek ve Şer’î hükümlere aykırı davranmak şerdir. Kaza ve kader; hayrın ve şerrin Allah’tan olduğuna inanmaktır. İnsan kendisine menfaât veren şeyi sevip, zarar veren şeyi sevmese de sevmenin ve kerih görmenin kıymeti yoktur ve ondan hesaba çekilmez. Sevmek ve kerih görmek ihtiyârî fiillerden değildir. Ebu Hureyre’den rivâyet olunduğuna göre:

"Cenab-ı Hakk'ın şu mealdeki sözü nazil olunca: "İçinizdekini açıklasanız da gizleseniz de Allah sizi onunla hesaba çeker ve diledigini bağışlar, dilediğine azab eder..." (Bakara, 284) bu ihbar Sahabe (radiyallahu anhuma)'ye çok ağır geldi. Rasûlullah (aleyhissalatu vesselam)'a geldiler, diz çöküp oturdular ve dediler ki: "Ey Allah'ın Rasûl’ü! bize yapabileceğimiz işler emredildi: Namaz, oruç, cihad ve sadaka, bunları yapıyoruz. Ama Cenab-ı Hakk sana şu âyeti inzâl buyurdu. Onu yerine getirmemiz mümkün değil." Rasûlullah (aleyhissalatu vesselam) onlara: "Yani sizler de sizden önceki Yahudi ve Hıristiyanlar gibi "dinledik ama itaat etmiyoruz" mu demek istiyorsunuz? Hayır öyle değil, şöyle deyin: "İşittik itaat ettik. Ey Rabbimiz! affını dileriz, dönüş Sana'dır." Cemaât bunu okuyup, dilleri ona alışınca, bir müddet sonra Cenab-ı Hakk şu vahyi inzâl buyurdu: "Peygamber ve inananlar O'na Rabbi'nden indirilene inandı. Hepsi Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine inandı. "Peygamberleri arasında hiçbirini ayırdetmeyiz, işittik, itaat ettik, Rabbimiz! Affını dileriz, dönüş sanadır" dediler" (Bakara 285). Ashab bunu yapınca Allah, önceki âyeti neshetti ve şu âyeti inzâl buyurdu: "Allah kişiye ancak gücünün yeteceği kadar yükler; kazandığı iyilik lehine, ettigi kötülük de aleyhinedir. Rabbimiz! Eğer unutacak veya yanılacak olursak bizi sorumlu tutma. Rabbimiz bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yükleme!. Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmeyeceği şeyi taşıtma. Bizi affet, bizi bağışla, bize acı. Sen Mevlamızsın, kafirlere karşı bize yardım et.” (Bakara 286)" (Müslim)

Fiillere ve eşyalara güzel ve çirkin hükmünü vermek şu şekilde olur:

Fiiller ve eşyalar üzerine hüküm vermek; fiiller ve eşyaların vakıası, onların fıtrata uygunluğu ve onlardan yüz çevirme bakımından olur veya Allah-u Teâla’nın sevap ve ikâb (ceza) vermesi yönünden olur. Fiillerin ve eşyaların vakası bakımından, fiillerin ve eşyaların insan fıtratına uygunluğu ve onlardan yüz çevrilmesine gelince; muhakkak ki insan, aklı ve hissi ile eşyalara ve fiillere hüküm verir. Meselâ bal gibi tatlı olan eşyalara güzel hükmünü, acı olan bir nesneye de çirkin hükmünü verir. Yine bilgi sahibi ve zengin olmaya güzel, fakirlik ve cehâlete çirkin hükmünü verir. Çünkü ilkinde mükemmellik, diğerinde ise noksanlık vardır. Allah-u Teâla’nın, insanlara verdiği özellikler sayesinde insanlar, noksanlıkları ve mükemmellikleri idrak ederler. Bu özellikler; tefekkür, içgüdü ve uzvî ihtiyaçlardır. Sevâp ve ikâb yönünden fiiller ve eşyalar üzerine güzel ve çirkin hükmünü vermeye gelince:

Bu hükmü vermek insana ait değildir. Çünkü insan Allah-u Teâla bildirmedikçe bir işe, ceza veya sevâp verileceğini bilemez. İnsan aklı da onu bilemez. Bu yüzden bildirme işi, şerîata aittir. Şeriat bazı eşyalar ve fiilleri methedip, sevap ve cezaya bağlamıştır. Bundan dolayı fiiller ve eşyaların zemmedilip, methedilmesi, sevâp ve ikâb verilmesi Allah-u Teâla’ya hastır. İnsan aklına bırakılmamıştır. Zira akıl; his, vakıa, öncül bilgiler ve beyinden oluşmaktadır. İhsas, aklın vazgeçilmez bir parçasıdır. Eğer insan bir şeyi hissedemezse, o şey üzerine hüküm veremez. Aklın bir şey üzerine hüküm verebilmesi için, bizzat o şeyi hissetmesi veya o şeyin eserini hissetmesi kaçınılmazdır. Allah-u Teâla’nın fiiller ve eşyaları methedip zemmetmesini ve sevâp ve ikâb vermesini insan ihsas edemediği için fiiller ve eşyalar üzerine hüküm vermesi muhaldir. Fiiller ve eşyalar üzerine hüküm vermesi ancak Allah’ın ona haber vermesiyle mümkündür. Eşyalar ve fiillerin vakıası, onların fıtrata uygunluğu veya onlardan yüz çevirmenin şeran hiç bir kıymeti yoktur ve bir fiili yapıp yapmamasına da müdahil değildirler. Müslüman, amellerin vakıasının güzelliğini idrak etmese, hatta fıtratına uygun düşmese bile Allah yolunda cihad eder, O’nun için davayı taşır ve amelleri Allah’ın emrettiği veçhi üzere yapar. Aynı şekilde Müslüman, fiillerin vakıasının çirkinliğini kavramayarak fıtratına uygun düştüğünü görse bile faiz alıp vermekten, zina yapmaktan ve casusluktan Allah’ın emrettiği şekilde kaçınır. İslam’da güzel, şeriatın güzel gördüğü, çirkin de şeriatın çirkin gördüğü şeydir.

Temiz veya güzel Allah’ın helal kıldığı şey, pis ve çirkin, Allah’ın haram kıldığı şeydir. Yoksa insanın aklına ve fıtratına uygun düşmesi veya düşmemesi değildir. Üzüm, temiz ve güzeldir. Şarap ondan yapılmıştır, fakat çirkin ve pistir. Alış-veriş, helal ve güzeldir, faiz, haram ve çirkindir.

Hayır ve şer, güzel ve çirkin Arapça lafızlardır. Araplar bu lafızları muayyen bir manaya delâlet etmeleri için kullanmışlardır. Şâri, Kurân-ı Kerim’de bu lafızları kullanmıştır. Bu lafızlar hem lügat manaya hem de Şer-î manaya delâlet ederler. Bu lafızlar, karinesiz kullanılırlarsa, Şer-î manaya delâlet ederler. Bunlardan lügat mana kastedilip kastedilmediğine dair karineye ihtiyaç vardır. Haram ve helal ise; lügâtî manalarından Şer-î manaya nakledilerek lügâtî manaları iptal olunmuştur. Bunlar her nerede varit olurlarsa olsunlar Şer-î manalarında hakikattir, yani diğer manada kullanılmazlar. Allah-u Teâla şöyle buyurdu:

Resulullah (sav) de şöyle buyurmuştur:

Yine Resulullah (sav) şöyle buyurmuştur:

Helâl; Allah’ın müsamaha gösterdiği şeydir. İşlenmesi durumunda cezası yoktur. Haram; Allah’ın sakındırdığı şeydir, işlenmesi durumda cezası vardır. Helâl şunlara şamildir: Vacib, mendub, mubah ve mekruh. Haram ise, yalnızca harama şamildir. Teklifî hükümler, yukarıda zikrettiklerimizinden birinin dışına çıkmaz. Teklifî hükümlere bağlı vaz’î hükümler de beştir: Sebep, şart, mani, ruhsat ve azimet, sıhhat, batıl ve fesattır. Helâl ve haram ölçüleri her şeyi kapsadıkları gibi aynı zamanda da birer Şer-î ölçüdürler. İnsanın dünya hayatında fiillerine ve eşyalara lazım olan ölçüdürler. İstikra yoluyla Şer-î delillerden bütün eşyaları müteallik bir hüküm istinbat edilmiştir: Tahrim (haram kılma) delili varit olmadığı müddetince eşyada asıl olan ibahâttır. Fiillerde asıl olan, şer’î hükümlere bağlanmaktır. Dünyada Allah-u Teâla’nın haklarında hükümlerini beyan etmediği hiç bir şey yoktur. Allah onlar için ya helal ya da haram hükmünü beyan etmiştir. Eğer Müslümanlar bir fiil ya da eşyanın hükmünü bulamazlarsa, bu Şer-î delillerin eksikliğinden değil, aksine içtihad ve naslardan istinbat etme kusurlarından kaynaklanmaktadır. Çünkü Allah-u Teâla, açıkça kıyamet gününe kadar şeriâtın her şeyi içerdiğini bildirmiştir.

Herhangi bir Müslüman’ın, Şer-î delil olmaksızın bir fiili veya bir eşyayı helal veya haramla nitelemesi haramdır.

Fiilleri, hayır ve şer olarak vasıflandırmakla güzel ve çirkin olarak vasıflandırmak arasında fark vardır. Fiilleri hayır ve şer olarak vasıflandırmak, fiillerin eserinden ve onlara yönelme veya onlardan kaçınmadan gelmektedir. Müslüman’da asıl olan, hayır olarak vasıflandırıldığı bir fiil, eğer Allah’ın razı olduğu bir fiil ise yönelmesi, şer olarak vasıflandırıldığı bir fiil eğer Allah’ın öfkesini gerektiren bir fiil ise kaçınması gerekir. Çünkü Allah-u Teâla, emrettiği hayır fiilini işleyenlerden razı olup onlara cenneti vadetti. Nehyettiği fiillerden kaçınmayanlara gazab edip onlara cehennemi vadetti. Bir Müslüman’ın bir fiili güzel olarak vasıflandırması ancak Şâri’nin o fiili methetmesi ve ona sevab vermesi ile mümkündür. Bir fiili de çirkin olarak vasıflandırması ancak Şâri’nin o fiili zemmetmesi ve ona ceza vermesi ile mümkündür. Dolayısıyla bir fiili yapıp yapmaması ona güzel ve çirkin olarak bakışıyla ilgilidir.